Ağdam rayonu - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. Qarabağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalıqlarının cənub-qərbində yerləşir. Sahəsi 1150 km², əhalisi 178,4 min nəfər (1 yanvar, 2023-cü il). Mərkəzi Ağdam şəhəridir. Ağdam şəhəri və rayonun əksər hissəsi 23 iyul 1993-cü ildə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdi. 20 noyabr 2020-ci il tarixində Ağdam rayonunun işğal edilmiş 73 faiz ərazisi, o cümlədən Ağdam şəhəri iğaldan azad olunmuşdur.
Rayona Ağdam şəhəri, Quzanlı qəsəbəsi, 17 yeni salınmış qəsəbə (Quzanlı, Ayaq Qərvənd, Xındırıstan, Ergi, Alıbəyli-1, Alıbəyli-2, Bənövşələr-390, Bənövşələr-70, Səfərli, Baharlı, Dörd yol-1, Dörd yol-2, Təzəkənd, Qasımbəyli, İmamqulubəyli, Quzanlı-1, Quzanlı-689) və Şotlanlı, Şurabad, Umudlu, Qasımlı, Qurdlar, Şelli, Poladlı, Şıxbabalı, Muğanlı, Papravənd, Qarapirimli, Qullar, Qaradağlı, Gülablı, Abdal, Novruzlu, Kəngərli, Şirvanlı, Qaraqaşlı, Yusifcanlı, Göytəpə, Cəvahirli, Kosalar, Abdunlu, Sırxəvənd, Qaraşlar, Bəşirlər, Məlikli, Baş Güneypəyə, Yeni Qaralar, Xatınbəyli, Sarıcalı, Dadaşlı, Həsənxanlı, Kökəltmə Birliyi, Qazancı, Açarlı, Qarazeynallı, Orta Güneypəyə, Ballıqaya, Quzanlı, İmamqulubəyli, Çullu, Eyvazlı, Üçoğlan, Alıbəyli, Kiçikli, Ballar, Baharlı, Ortaqışlaq, Böyükbəyli, Qaradağlı, Rzalar, Evoğlu, Zəngişalı, Mahrızlı, Əfətli, Hacıməmmədli, İsalar, Küdürlü, Hacıturanlı, Qəhrəmanbəyli, Məmmədbağırlı, Çəmənli, Şükürağalı, Xındırıstan, Sarıçoban, Paşabəyli, Baharlı, Bəybabalar, Baş Qərvənd, Orta Qərvənd, Ayaq Qərvənd, Əhmədağalı, Çıraqlı, Mirəşəlli, Kolqışlaq, Yusifli, Kəlbəhüseyinli, Birinciyüzbaşılı, İkinciyüzbaşılı, Seyidli, Sarıhacılı, Bozpapaqlar, Qiyaslı, Keştazlı, Ətyeməzli, Əlimədədli, Əliağalı, Qalayçılar, Xaçındərbətli, Mollalar, Kürdlər, Cinli, Maqsudlu, Eyvazxanbəyli, Şişpapaqlar, Tərnöyüt, Talışlar, Çullu, Təpəməhlə, Şahbulaq, Tükəzbanlı, Salahsəmədlər, Xıdırlı, Əhmədavar, Çuxurməhlə, Güllücə, İlxıçılar, Suma, Tağıbəyli, Boyəhmədli, Qızıllı Kəngərli, Salahlı Kəngərli, Sofulu, Bağbanlar, Saybalı, İsmayılbəyli, Pirzadlı, Muğanlı, Şıxlar, Nəmirli, Təzəkənd, Məlikli və Mərzili kəndləri daxildir.
Rayonun relyefi, əsasən, düzənlik, qismən dağlıqdır. İşğaldan əvvəlki dövrdə Ağdam rayonunda taxılçılıq, üzümçülük, pambıqçılıq, heyvandarlıq və baramaçılıq inkişaf etmişdir.
İşğaldan əvvəl rayonda 148 ümumtəhsil məktəbi, orta ixtisas musiqi məktəbi, 24 klub, Dram Teatrı, Muğam məktəbi, Çörək muzeyi, Şəkil Qalereyası, Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi, Qurban Pirimovun ev-muzeyi, 69 səhiyyə müəssisəsi fəaliyyət göstərmişdir.

Ağdam Cümə məscidi

Məscid memar Kərbəlayı Səfixan Qarabaği tərəfindən 1868-1870-ci illərdə tikilmişdir. Ağdam Cümə məscidinin ibadət salonunun planının əsasını ortasında dörd sütun olan ənənəvi kvadrat forma təşkil edir. Kvadratın şərq və qərb tərəflərinin hər birində qurulmuş üç dərin taxça sırası salonun sahəsini genişləndirib ona düzbucaqlı forma vermişdir. İbadət salonunun cənub divarının ortasında uca mehrab tağçası quraşdırılıb. Sadə bəzəkli mehrab tağçasının üzərindəki kitabədə dekor ustasının adı (mərhum Kərbəlayı Nəqqaş Təbrizinin oğlu ustad Məhəmməd Nəqqaş Təbrizi) və təmir tarixi (hicri 1331, miladi 1913-cü il) yazılmışdır.
Memar Kərbəlayı Səfixan Qarabaği orta əsr Azərbaycan memarlığında geniş yayılmış qoşa minarəli Cümə məscidləri ənənəsini davam etdirərək Ağdam məscidində öz dövrünün tələblərinə və Qarabağın memarlıq-inşaat təcrübəsinə uyğun özünəməxsus məscid obrazı yaratmışdır.
1993-cü ilin iyul ayında Ağdamın ermənilər tərəfindən işğalı zamanı Cümə məscidi də digər tikililər kimi dağıdılmışdır. 2024-cü il aprelin 25-də Ağdam Cümə məscidinin bərpadan sonra açılışı olmuşdur.

Ağdam Çörək muzeyi

1983-cü il noyabr ayında fəaliyyətə başlayan Ağdam Çörək muzeyi dünyada ikinci, SSRİ-də isə birinci və yeganə çörək muzeyi idi. Bu muzeydə toplanan eksponatlar arasında daşlaşmış qədim taxıl nümunələri, nadir dənli bitki növləri, taxılçılığın inkişafına aid çoxsaylı qiymətli kitablar, əlyazmalar və başqa materiallar, qədim əkinçilik alətləri: xış, adi və dişli oraq, taxıl döyən vərdənə, əl dəyirmanı və başqa alətlər mövcud olub.
Muzeyin özünün çox maraqlı tarixçəsi var. Belə ki, şəhərin tam mərkəzində xarabaya çevrilmiş köhnə bir dəyirman olub. Müharibənin ağır illərində bu dəyirman Ağdamın yeganə çörək təknəsinə çevrildiyindən ora müqəddəs bir məkan kimi baxır, ona toxunmağı yolverilməz hesab edirdilər. Sonradan bu dəyirmanın Çörək muzeyi kimi fəaliyyət göstərməsi ideyasını hamı bəyəndi. Məşhur seleksiyaçı alim, akademik İmam Mustafayev muzeyin eksponatlarını şəxsi taxıl kolleksiyası hesabına zənginləşdirmişdir. Yüzə qədər xalqın çörək nümunələri əldə edilmişdi. Leninqrad blokadasının iştirakçısı olmuş bir rus qadını muzeyin sorağını eşidəndə ölüm həddində belə yeməyib saxladığı, kömürləşmiş yüz əlli qramlıq çörək payını gətirib muzeyə vermişdi. Kosmonavt şəhərciyindən çörək nümunələri göndərilmişdi. Muzeyə qısa müddətdə iki minə yaxın taxıl nümunəsi toplanmışdı.
1992-ci il avqust ayının 12-də ermənilərin atdığı “Qrad” mərmisi Ağdam Çörək muzeyinin binasını dağıtmışdır.

Çay evi

Ağdam şəhərində «Çay evi»nin açılış mərasimi 1986-cı ilin iyulun 26-da keçirilmişdir. Layihənin müəllifi 1984-1988-ci illərdə Ağdamda baş memar işləyən Naiq Səmədov idi. Ağdam işğal edilən zaman Çay evi tamamilə dağıdılmışdır.

İmarət qəbiristanlığı

XVIII - XIX əsrlərə aid Pənahəli xanın məqbərəsi Ağdam rayonunda İmarət qəbiristanlığında yerləşir. Türbənin yanında ona oxşar başqa bir türbə də var. Bu türbə isə Pənahəli xanın oğlu, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana məxsusdur. Pənahəli xanın türbəsinin bir giriş qapısı var. Giriş qapısı tağvari quruluşa malikdir. Türbə çoxbucaqlı konusvari plan quruluşuna malikdir. Türbənin içərisində mərhumun qəbri yerləşir. Türbələrin önündə həmçinin, Xurşidbanu Natəvanın büstü qoyulmuşdur.

Qutlu Musa türbəsi

Ağdam rayonunun Xaçın Türbətli kəndində Elxanilər dövrünə aid xatirə memarlığının dəyərli bir abidəsi qalmışdır. Xalq arasında «Sarı Musa türbəsi» adlanan bu abidənin interyerində, giriş qapısının üstündəki kitabəsində bildirilir: “Ulu Allahın rəhminə möhtac, mərhum Qutlu Xacə Musa oğlunun bu imarəti ustad Şahbənzərin əməlidir”. Bu daş kitabəyə görə türbənin inşası 15 iyul 1314-cü ildə tamamlanmışdır. Görünür, Azərbaycanın o dövrdəki Xaçın vilayətinin nüfuzlu şəxsi olmuş Qutlu Xacə Musa oğlunun məzarı üstündə ucaldılmış türbə ziyarət kimi məşhurlaşmış, həmin ərazidə mövcud olan kənd Xaçın Türbətli adlandırılmışdır. Qutlu Xacə Musa oğlu türbəsi Azərbaycanın qülləvari türbələri üçün səciyyəvi olan dinamik həcm kompozisiyasına malikdir. Ancaq bu abidənin istər inşaat texnikasında, istərsə də detallarının bədii-plastik həllində Aran memarlığının, özəlliklə də Qarabağ memarlığının fərqli xüsusiyyətləri əks olunmuşdur. Qutlu Xacə Musa oğlu türbəsinin alt sərdabə və üst kameradan ibarət ikiqatlı quruluşu var.
1993-cü ildə Ağdamın işğalından sonra ermənilər türbədəki divar rəsmlərini və divar daşları üzərindəki yazıları pozub yerinə kiçik xaç şəkilləri və erməni yazıları həkk ediblər.

Pənahəli xanın imarəti

Pənahəli xan imarəti adı ilə tanınan abidə Ağdam şəhəri yaxınlığında olub, dağınıq şəkildə dövrümüzə gəlib çatmış iki binadan ibarətdir. Çox güman ki, ilkin çağında bu kompleksə daha çox bina daxil imiş. Bu kompleks Pənahəli xanın 1738-ci ildə Xorasandan — Nadir şahın xidmətindən uzaqlaşıb Qarabağda xanlıq quruculuğuna başladığı ilk illərdə inşa edilmişdir. İmarətin bir-birinə perpendikulyar şəkildə inşa edilmiş binaları dəbdəbəli xan iqamətgahı olmayıb, XVIII əsrin Qarabağ bölgəsi zənginlərinin yaşayış evləri kimidir. Bu evlər baş fasadları ilə həyətə açılırmış.
İmarətin nisbətən böyük ölçülü əsas binası planda bir qədər mürəkkəb konfiqurasiyalı olub, müxtəlif ölçülü otaqlardan ibarətdir. Bu birmərtəbəli evdə eyvanlı salon mərkəzi mövqe tutur.
Eyvanlı salona yanlardan sərbəst girişləri olan iki otaqdan ibarət həcmlər birləşmişdir. Otaqlar tağbəndlə örtülüdür.
XVIII əsrin maraqlı yaşayış evi olan bu binanın uzunluğu 16 metri keçən baş fasadı Azərbaycan yaşayış evləri ənənəsinə uyğun cənuba yönəlmişdir.
İmarətin ikinci binası planda uzunsov düzbucaq formada olub, iki otaqdan ibarətdir. Giriş qapısı və pəncərələri həyətə — şərqə yönəlmiş bu otaqlar da daş memarlığına xas olan tağbəndlərlə örtülüdür.

Şahbulaq sarayı

Şahbulaq saray kompleksi əsasən yaşayış evlərindən, bazar, hamam və məsciddən ibarət idi. Qarabağ xanlarının yay iqamətgahlarından biri olan saray kompleksi 1751-1752-ci illərdə inşa edilmişdir. Kompleksin mühafizə divarları yaxınlığında Xan sarayı yerləşirdi. Düzbucaqlı formada tikilən kompleksin ətrafı mühafizə divarları, dairəvi və yarımsilindrik formalı nəzarətçi qüllələri ilə əhatə olunmuşdu. Divarların hündürlüyü 7 metr, qüllələrin hündürlüyü 8,5 metr idi. Şahbulaq saray kompleksinin yaxınlığında kiçik ibadət zalından və küləfirəngidən ibarət çox da böyük olmayan bir məscid də inşa edilmişdi.
Şahbulaq saray kompleksi 1993-cü ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra kompleksin daxilindəki məscid, hamam, Xan sarayı və bəzi yaşayış evləri sökülüb dağıdılmışdır. Yalnız kompleksin mühafizə divarları qalmışdır.
2006-cı ildə Ermənistan Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun ekspedisiyası Şahbulaq yaylağına ezam edildikdən sonra erməni alimləri orada aparılan qazıntıların nəticəsi olaraq iddia etdilər ki, guya “qədim erməni dövlətinin paytaxtlarından” biri olan Tiqranakert elə Şahbulaq yaylağında “gizlənibmiş”. Həmin vaxta qədər erməni alimləri birmənalı olaraq bəyan edirdilər ki, Tiqranakert şəhərinin qalıqları Türkiyə ərazisində Diyarbəkir şəhərinin yaxınlığındadır.
Deməli, ermənilərin “qədim paytaxtları” da gizlicə sürüşə-sürüşə gəlib Şahbulaq yaylağına çıxıbmış.

Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Məscid	1868-cı il	Ağdam şəhəri, M. F. Axundov küçəsi
Məbəd	VI-VIII əsrlər	Şahbulaq kəndi
Məbəd	VI əsr	Kəngərli kəndi

ARXEOLOJİ ABİDƏLƏR

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Çıraqtəpə yaşayış yeri	tunc dövrü	Ağdam şəhəri
Qarahacı yaşayış yeri	İlk tunc dövrü	Ağdam şəhəri
Qarahacı nekropolu	tunc dövrü	Ağdam şəhəri
Vəlixantəpə yaşayış yeri	Eneolit	Ağdam-Ağcabədi yolunun 1,5 km-də
Kurqan	tunc dövrü	Novruzlu kəndi
İlanlı təpə yaşayış yeri	eneolit-dəmir dövrü	Baş Qərvənd kəndi
Yaşayış yeri	Antik dövrü	Qərvənd kəndi
Kurqan çölü	e.ə. II-I minilliklər	Boyəhmədli kəndi
Boyəhmədli kurqanları (80-ə qədər)	ilk tunc dövrü	Boyəhmədli və Kəngərli kəndlərinin arasında
Gavurqala yaşayış yeri	ilk orta əsrlər	Boyəhmədli kəndinin cənubunda
Daş qutu nekropolu	ilk orta əsrlər	Boyəhmədli kəndi
Papravənd-Boyəhmədli	tunc və dəmir dövrü	Boyəhmədli kəndi
Qarapirim təpələri	tunc və ilk dəmir dövrü	Qarapirim kəndi
Güllütəpə—1 yaşayış yeri	III-XIII əsrlər	Papravənd kəndi
Güllütəpə-2 yaşayış yeri	son tunc dövrü	Papravənd kəndinin cənub-şərqində
Misir qışlağı yaşayış yeri	son tunc-ilk dəmir dövrü	Papravənd kəndi
Kurqanlar	son tunc-ilk dəmir dövrü	Papravənd kəndi
Qala qalıqları	orta əsrlər	Tarnaut kəndi
Yaşayış yeri	e.ə.V-II minilliklər	Mərzili kəndi
Nekropol	orta əsrlər	Kəngərli kəndi
Nekropol	Antik dövr	Seyidli kəndi
Yaşayış yeri	Antik dövr	Əlimədətli kəndi
Yaşayış yeri	Antik dövr	Göytəpə kəndi
Göytəpə yaşayış yeri	tunc dövrü	Göytəpə kəndi
Göytəpə kurqanları	tunc dövrü	Göytəpə kəndi
Yaşayış yeri	Antik dövr	Sarıhacılı kəndi
Çinartəpə yaşayış yeri	e.ə. II-I minilliklər	Sarıhacılı kəndi
Yaşayış yeri	Antik dövr	Əhmədavar kəndi
Yaşayış yeri	Antik dövr	Poladlı kəndi
Qasımtəpə yaşayış yeri	ilk tunc dövrü	Qiyaslı kəndi
Çinartəpə yaşayış yeri	tunc dövrü	Şelli kəndi
Xızmantəpə kurqanı	ilk tunc dövrü	Çuxurməhlə kəndi
Hüseyntəpə kurqanları	ilk tunc dövrü	Çuxurməhlə kəndi
Çuxurməhlə kurqanları	ilk tunc dövrü	Çuxurməhlə kəndi
Qaratəpə yaşayış yeri	son tunc-ilk dəmir dövrü	Şıxbabalı kəndi
Gülablı kurqanları	son tunc-ilk dəmir dövrü	Gülablı kəndi
Maqsudlu kurqanları	tunc dövrü	Maqsudlu kəndi
Töyrətəpə kurqanları	tunc və dəmir dövrü	Güllücə kəndi
Karvansara təpə və Çapar yeri yaşayış yeri	ilk orta əsrlər	Güllücə kəndi

Yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Pənah xanın imarəti	XVIII əsr	Ağdam şəhəri, 20 Yanvar küçəsi
Pənah xanın türbəsi	XIX əsr	Ağdam şəhəri
Xanoğlu türbəsi	XVIII əsr	Ağdam şəhəri
Türbə	XIX əsr	Ağdam şəhəri
Sərdabə		Ağdam şəhəri, 20 Yanvar küçəsi
Qalanın xarabalıqları		Gülüstan kəndinin cənub-şərq tərəfində
Qala qalıqları	XII-XIII əsrlər	Maqavuz kəndinin 8 kilometrliyində
Hatəm Məlik qalası		Qasapet kəndinin 5 kilometrliyində
Körpü		Madaqiz kəndi
Yegiş Arakel məbədi	XII əsr	Madaqiz kəndi
Ureq məbədi	XII əsr	Talış kəndinin qərbində
Körpü		Tərtər çayının üzərində
Məbəd	XIII əsr	Tərtər çayının yuxarı axarında
Məbəd	XIII əsr	Maqavuz kəndi
Kilsə		Cerabert kəndi
Qala		Cerabert kəndi
Cermuq qalası		Cerabert kəndi
Türbə	XVIII əsr	Papravənd kəndi
Türbə	XVIII əsr	Papravənd kəndi
Məscid	XVIII əsr	Papravənd kəndi
Məscid	XVIII əsr	Papravənd kəndi
İqamətgah	XVIII əsr	Şahbulaq kəndi
Karvansara	XVIII əsr	Şahbulaq kəndi
Bürc	XVIII əsr	Şahbulaq kəndi
Məbəd	XV əsr	Maqsudlu kəndi
Türbə	XVIII əsr	Maqsudlu kəndi
Məscid	XVIII əsr	Qiyaslı kəndi
Məbəd	XVI əsr	Salahlı Kəngərli kəndi
Məscid	XIX-XX əsrlər	Boyəhmədli kəndi
Türbə	XIV əsr	Kəngərli kəndi
Türbə	XIX əsr	Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında
Türbə	XIX əsr	Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında
Uğurlu bəyin türbəsi	XIX əsr	Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında
Türbə	XIX əsr	Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında
Xanoğlu (Mehdiqulu xanın oğlu Cavanşir Xəlil) məqbərəsi	XIX əsr	Ağdam şəhəri, 20 Yanvar küçəsi

ARXEOLOJİ ABİDƏLƏR

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Gavurqala şəhərgahı	orta əsrlər	Sofulu kəndi
Qəbiristanlıq	orta əsrlər	Papravənd kəndi
Qədim qəbiristanlıq	orta əsrlər	Qızıllı Kəngərli kəndi

BAĞ-PARK, MONUMENTAL VƏ XATİRƏ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Xurşid Banu Natəvanın qəbirüstü abidəsi		Ağdam şəhəri, “İmarət” qəbiristanlığında
Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi	1985	Ağdam şəhəri, 28 May küçəsi