Zəngilan rayonu - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. Kiçik Qafqazın cənub-şərqində, Arazın sol sahilində yerləşir. Qərbdə və şimal-qərbdə Ermənistan Respublikası ilə, cənubdan İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir. Sahəsi 710 km², əhalisi 42,5 min nəfər (1 yanvar, 2023-cü il). Mərkəzi Zəngilan şəhəridir. Rayon 29 oktyabr 1993-cü il tarixdə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdu. 2020-ci il sentyabrın 27-dən noyabrın 9-u tarixinədək olan müddətdə Zəngilan rayonu işğaldan azad edilmişdir.
Rayona Zəngilan şəhəri, Üzümçülər, Beşdəli, Genlik, Keçikli, Malatkeşin, Sarıqışlaq, Mincivan qəsəbələri, Birinci Ağalı, İkinci Ağalı, Üçüncü Ağalı, Birinci Alıbəyli, Xumarlı, Sarıl, İkinci Alıbəyli, Zəngilan kənd, İçəri Müşlan, Qıraq Müşlan, Məlikli, Üdgün, Hacallı, Həkəri dayanacağı, Xurama, Muğanlı, Şərifan, İsgəndərbəyli, Ağakişilər, Ağbiş, Bartaz, Bartaz dayanacağı, Qarqulu, Məmmədbəyli, Babaylı, Cahangirbəyli, Tatar, Tiri, Turabad, Vəliqulubəyli, Ördəkli, Qaradərə, Qaragöz, Rəzdərə, Kolluqışlaq, Şatarız, Şayıflı, Aşağı Gəyəli, Qaragöl, Nəcəflər, Tağlı, Yusiflər, Canbar, Ağkənd, Dərəli, Günqışlaq, Qazancı, Pirveys, Yuxarı Cəyəli, Çöpədərə, Baharlı, Dəlləkli, Sobu, Böyük Gilətağ, Aladin, Dərə Gilətağ, Mirzəhəsənli, Muğanlı, Şamlı, Vənətli, Şərikan, Bürünlü, Seyidlər, Şəfibəyli, Məşədiismayıllı, Vejnəli, Ağbənd, Əmirxanlı, Orta Yeməzli, Aşağı Yeməzli, Yuxarı Yeməzli, Quyudərə Xəştab, Sarallı Xəştab, Zərnəli, Havalı, Yenikənd, Rəbənd kəndləri daxildir.
İşğaldan əvvəl rayonda 66 ümumtəhsil məktəbi, 4 yeddiillik musiqi məktəbi, tarix-diyarşünaslıq, daş abidələr və Xalqlar Dostluğu muzeyləri, mərkəzi kitabxana, uşaq kitabxanası, 65 kənd kitabxanası, mərkəzi rayon xəstəxanası, 4 kənd sahə xəstəxanası, 46 feldşer-mama məntəqəsi, 6 həkim ambulatoriyası, Mincivan dəmir yol xəstəxanası və s. fəaliyyət göstərmişdir. Tarixi-memarlıq abidələrindən dairəvi bürc (XIV əsr), türbə (1304-1305 illər), sərdabələr (XII - XIV əsrlər) və s. qeydə alınmışdır.

“İmam Hüseyn” məscidi

Zəngilan şəhərində yerləşən “İmam Hüseyn” məscidi XVII - XVIII əsrlərə aid edilir. Məscidin Səfəvilər dövründə tikilməsi ehtimal olunur. Onun ölçüləri 12 x 20 metr idi. İçərisində mehrab və taxça var idi. Tikintidə əsasən yerli əhəng daşından istifadə olunmuşdur. Divarlar üzlənməmişdir. Məscidin qapısı günçıxana açılırdı. Qapı tağformalı olmuşdur. Onun üst tərəfində kitabəsi var idi.
“İmam Hüseyn” məscidi işğal müddətində erməni vandalları tərəfindən dağıdılmışdı.

Məmmədbəyli türbəsi

Zəngilan rayonunun Məmmədbəyli kəndindəki türbə piramidal günbəzlərlə örtülmüş səkkizgüşəli prizmadan ibarətdir. Türbənin qapısı yerdən 1,8 m. hündürlükdədir. Orada yeraltı sərdabədə mövcuddur. Məmmədbəyli türbəsi Azərbaycanın bürcvari türbələrinə bənzəyir.
Sərdabənin döşəməsi yaxşı cilalanmış daşlarla döşənmişdir. Bu türbənin girişi üstündə olan və nəsx xətti ilə yazılmış bir kitabə vardır. Bu kitabədə dörd sətirdə "Qurani-Kərim"dən ayələr əks olunmuşdur. İki sətirdə, türbənin Məhəmməd əl-Hacın oğlu Yəhyanın şərəfinə hicri tarixi ilə 704-cü ildə (miladi 1305-ci il) tikildiyi göstərilmişdir.
Binanın memarı və bənnası Əli Məcdəddindir.

Şərifan məqbərəsi

Zəngilan rayonunun Şərifan kəndində, Həkəri çayının sağ sahilində qədim bir türbənin alt hissəsinin — sərdabəsinin qalıqları aşkar edilmişdir. Sərdabənin plan forması çıxıntıları olan kvadratdır (5,4 x 5,4 metr). Sərdabənin cənub divarında dayaz düzbucaqlı mehrab tağçası var.
Onun üst hissəsi stalaktitlə, yanları incə sütuncuqlarla bəzədilmişdir.
Sərdabənin çıxıntıları tağbəndlə, mərkəzi hissəsi sferik günbəzlə örtülmüşdür. Divar və tağlarının yaxşı yonulub cilalanmış daşlarla üzlənməsi, mehrab tağçası və tağın arxivoltunda oyma naxışlı bəzək zolağının işlənməsi və s. vaxtilə həmin sərdabənin çox yüksək memarlıq bədii həlli olan bir qülləvari türbəyə aid olduğunu deməyə əsas verir. Şərifan sərdabəsi XIII—XIV əsrlərin qovşağında tikilmiş abidə hesab edilir.

Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Dairəvi qüllə		Hacıalılar kəndi
Səkkizguşəli türbə	1304-1305-ci illər	Məmmədbəyli kəndi
Qız qalası	XII əsr	Əmirxanlı kəndi
Sərdabə	XIV əsr	Yenikənd kəndi
Sərdabə	XIII əsr	Şərəfan kəndi

Yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Məscid	XIX əsr	Zəngilan kəndi
Məscid	XIX əsr	Malatkeşin kəndi
Məscid	XIX əsr	Qıraq Müşlan kəndi
Körpü	XIX əsr	Hacıalılar kəndi
Dairəvi bürc	XIII-XIV əsrlər	Hacıalılar kəndi
Məscid	XIX əsr	Müşlan kəndi

ARXEOLOJİ ABİDƏLƏR

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Şəhri Şərifan yaşayış yeri	XIII-XIV əsrlər	Şərifan kəndi
Ağça Aşıq yaşayış yeri	Orta əsrlər	Havalı kəndi
Qız qalası	Orta əsrlər	Havalı kəndi
Qəsr qalası	Orta əsrlər	Oxçuçayın Araza töküldüyü yerdə