Kəlbəcər rayonu - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində yerləşir. Qərbdən Ermənistan Respublikası ilə həmsərhəddir. Sahəsi 3050 km², əhalisi 73,2 min nəfər (1 yanvar, 2023-cü il). Mərkəzi Kəlbəcər şəhəridir. Rayon 2 aprel 1993-cü il tarixində erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdi. 25 noyabr 2020-ci il tarixdə Kəlbəcər rayonu işğaldan azad edilmişdir.
Rayona Kəlbəcər şəhəri, İstisu qəsəbəsi və Zivel, Keşdək, Nadirxanlı, Taxtabaşı, Həsənriz, Qozlu, Qozlu Körpü, Narındar, Çərəktar, Lev, Abdullauşağı, Qaraçanlı, Ağyataq, Fətalılar, Mozkənd, Ağdaban, Çayqovuşan, Ağcakənd, Oruclu, Zağalar, Təzəkənd, Yenikənd, Əli Bayramlı, Vəzirxana, Almalıq, Laçın, Əsrik, Çoban Kərəkməz, Çorman, Aşağı Ayrım, Yuxarı Ayrım, Boyaqlı, Bağlıpəyə, Vəng, Bağırlı, Başlıbel, Xallanlı, Əlirzalar, Şahkərəm , Çovdar, Dalqılıclı, Otaqlı, Dərəqışlaq, Barmaqbinə, Otqışlaq, Dəmirçidam, Qanlıkənd, Zar, Vəng, Yellicə, Alolar, Kaha, Həsənlər, Armudlu, Təkdam, Zəylik, Hopurlu, Şeyinli, Zülfuqarlı, Qaragüney, Keçiliqaya, İstibulaq, Göydərə, Ağdaş, Qamışlı, Bağırsaq, Comərd, Qaragüney, Nəcəfalılar, Pirilər, Kilsəli, Alçalı, Quşyuvası, Qılıçlı, Quzeyçirkin, Alçalı, Mərçimək, Ağqaya, Çopurlu, Birinci Milli, İkinci Milli, Üçüncü Milli, Günəşli, Allıkənd, Boyur, Alçalı, Orta Qaraçanlı, Baş Qaraçanlı, Aşağı Qaraçanlı, Tatlar, İmambinəsi, Xolazəy, Alxası, Sarıdaş, Güneypəyə, Seyidlər, Cəmilli, Susuzluq, Qasımbinəsi, Sınıq Kilsə, Başkənd, Tirkeşəvənd, Zərqula, Qazxanlı, Qalaboyun, Qaraxançallı, Çaykənd, Kəndyeri, Kilsə, Aşağı Xaç, Mişni, Çəpli, Elyaslılar, Şaplar, Məmməduşağı, Aşağı Şurtan, Yuxarı Şurtan, Soyuqbulaq, Təkəqaya, Babaşlar, Bozlu, Çıraq, Tövlədərə, Məmmədsəfi, Yanşaq, Zallar, Yanşaqbinə, Dovşanlı, Bazarkənd, Hayad, Qızılqaya, Yuxarı Oratağ, Vəngli, Çormanlı, Şahmansurlu, Heyvalı, Dəvədaşı, Yayıcı, İmarət Qərvənd, Çapar, Zərdəxaç, Kolatağ, Damğalı, Çıldıran, Mehmana kəndləri daxildir. İşğaldan əvvəl rayonda 95 ümumtəhsil məktəbi, texniki peşə məktəbi, 44 klub, incəsənət məktəbi, muzey, mərkəzi xəstəxana, poliklinika, uşaq xəstəxanası, 7 kənd xəstəxanası, 75 feldşer-mama məntəqəsi, 23 kənd ambulatoriyası fəaliyyət göstərib, bir sıra tarixi və memarlıq abidələri, o cümlədən alban məbədləri (XIII-XVIII əsrlər) və s. qeydiyyata alınıb.

Gəncəsər monastır kompleksi

Kəlbəcər rayonunun Vəngli kəndi ərazisində olan Gəncəsər monastırı Qafqaz Albaniyası katolikoslarının iqamətgahı olmuşdur. Alban knyazı və katolikosu Həsən Cəlalın məzarı da Gəncəsər monastırındadır.
Elmi ədəbiyyatda Xəznədağ məbədi adı ilə tanınan Gəncəsər monastır kompleksinin əsas tikililəri XIII əsrdə inşa edilib. Monastırın yerləşdiyi Xaçınçay sahilindəki təpə hələ xristianlıqdan öncə müqəddəs yer sayılmış, bütxana-ziyarətgaha çevrilmişdir. XIII əsrdən XIX əsrəcən Gəncəsər monastırı Qafqaz Albaniyasının dini və mədəni mərkəzi olmuşdur.
Gəncəsər monastır kompleksi kilsə, xüsusi giriş salonu və yardımçı binalardan ibarətdir. Kompleks cənub və qərb tərəflərində iki qapısı olan qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Şimal və cənub divarlarına hücrələr və yardımçı binaların bir sıralı otaqları birləşir. Kompleksin cənub qapısına yaxın olan kilsənin əsasını 1216—1238-ci illər arasında Alban knyazı Həsən Cəlal qoymuşdur.
Bu dəyərli abidənin inşası və memarlıq həllində Səlcuqlar və xüsusilə Elxanilər mühitinin böyük təsiri olmuşdur.
Onun əzəmətli həcm-məkan quruluşu, zəngin və incə bədii tərtibatı, eləcə də son dərəcə keyfiyyətli inşaatı kiçik bir knyazlığın deyil, qüdrətli Elxani dövlətinin iqtisadi gücündən soraq verir.
Elxanilər dövrü Azərbaycanın orta əsr memarlığının zirvəsi olduğu kimi, Gəncəsər monastırı da bu ölkənin türk-xristian memarlığının şah əsəridir. 1511-ci ildən Gəncəsər monastırı Alban katolikoslarının iqamətgahı olub. 1836-cı ildə ermənilər Rusiya imperatorunun fərmanı ilə Alban katolikosluğunun ləğv edilməsinə və alban kilsələrinin Eçmiədzin katolikosluğuna tabe etdirilməsinə nail oldular. Sonra isə tarixi saxtalaşdıraraq alban dini abidələrini erməni dini abidələri kimi dünyaya təqdim etməyə başladılar. Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin işğalı altında olan müddətdə Gəncəsər monastırını ermənilər “Qanzasar” erməni monastır kompleksi kimi dünyaya təqdim etmişdilər.

Xudavəng monastır kompleksi

Kəlbəcər rayonunun Vəng kəndi ərazisində, Tərtərçayın sol sahilində yerləşən Xudavəng, ya da Dədəvəng kompleksi Azərbaycanın xristian memarlığının ən iri abidələrindən biridir.
Əfsanəyə görə Qafqazda ilk xristian missioneri olmuş apostol Faddey-Dədə bu kompleksdə dəfn olunmuşdur. Ona görə Xudavəng kompleksinin təməlinin IV əsrdə qoyulduğu ehtimal olunur.
Kompleksdə əsas inşaat işləri XIII əsrdə Alban knyazı Vaxtanqın zamanında aparılmışdır. Monastır kompleksinin tərkibində indi iyirmidən çox tikili və tikili qalıqları vardır. Kompleksin baş kilsəsini 1214-cü ildə knyaz Vaxtanqın arvadı Arzu xatun tikdirmişdir. Uca günbəzi və əzəmətli həcmi ilə bütün kompleksin dominantı olan Arzu xatun məbədi Qafqaz Albaniyasının xristian memarlığının şah əsərlərindəndir. Ehtimal edilir ki, kilsənin interyerindəki freskaları Arzu xatun və onun qızları işləmişlər.
Kilsənin qərb və şimal baştağları daş üzərində incə oyma naxışlarla bəzədilib. Kompleksin əsas dini hissəsi plan və kompozisiyası ilə fərqlənən bir-birinə bitişik 7 həcmdən ibarətdir.
Kompleksin əsas binası Böyük Həsən kilsəsidir. Dini binalardan cənubda isə, yamacda mülki tikililər, eləcə də saray, yaşayış və təsərrüfat binaları yerləşir. Kompleksə daxil olan binalar çoxəsrlik inşaat mədəniyyətini, orta əsr Azərbaycan xristian memarlığının müxtəlif tiplərini dolğun nümayiş etdirir. Xudavəng monastır kompleksində çoxlu inşaat kitabələri və yazılar qalmışdır. Onlarda göstərilən bir sıra adlar: Arzu xatun, Tursun, Seyti, Hasan, Avaq, Şəms, Altun, Ağbux, Qaragöz və s. bu abidəni ucaldanların etnik mənsubiyyətinin — türklüyünün dəqiq göstəricilərindən biri sayılmalıdır. Bu abidənin çoxsaylı oyma daş bəzəklərində Azərbaycanın müsəlman memarlığı ilə birbaşa bağlılığı da aydın hiss olunur.
İşğal dövründə alban Xudavəng monastır kompleksini erməni tədqiqatçıları erməni abidəsi kimi təqdim etməyə çalışmışdılar. 2020-ci ildə Kəlbəcərin işğaldan azad edilməsi ərəfəsində ermənilər vəhşilik örnəyi göstərərək monastırdakı zəngləri, xaç daşlarını, digər qiymətli əşyaları sökərək qeyri-qanuni olaraq Ermənistana apardılar.

İstisu

Kəlbəcər rayonu İstisu mineral ehtiyatı və "İstisu" sanatoriyası ilə dünyada tanınıb. İstisu sanatoriyası Kəlbəcərin qərb hissəsində – silsilə dağ yamaclarında yerləşir. İstisu mineral bulaqları 1138-ci ildə güclü zəlzələ zamanı yerin qabarması, çatlaması nəticəsində əmələ gəlib.
İstisuda müalicə-istirahət zonasının yaranması Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1925-ci ildən Azərbaycan hökumətinin diqqət mərkəzində olmuşdur.
Kəlbəcərdəki İstisuyun kimyəvi analizi ilk dəfə 1927-ci ildə aparılıb. Kurort tikililəri isə 1920-ci illərin sonlarından inşa edilməyə başlanmışdır. 1951-ci ildə Yuxarı İstisuda vannalar və kurort xəstəxanası, mehmanxana tikilmişdir.
Sanatoriya 1993-cü il aprel ayına – Kəlbəcərin Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsinə qədər fəaliyyət göstərmişdi.

Kəlbəcər tarix diyarşünaslıq muzeyi

Kəlbəcər tarix-diyarşünaslıq muzeyi 1982-ci ildə yaradılmışdır. Muzeyin həyəti 900 kvadratmetrdən artıq olub. Muzey bir dəhlizdən, 3 kabinetdən, 9 nümayiş salonundan və içərisində 30 mindən çox eksponat olan zəngin bir fonddan ibarət idi. Muzeyin çöl divarlarında 2037 rəng çaları olan daşlardan istifadə edilib. Bu divarlarda daşdan düzəldilmiş müxtəlif naxışlar, kənd təsərrüfatı alətləri, bəbir və çöl keçisi fiqurları, nehrə, qazan, tuluq və bir çox əşyaların daşdan çəkilmiş şəklini görmək olardı. Muzeyin həyətində daşdan yonulmuş 14 qəbirüstü at və qoç heykəlləri nümayiş etdirilirdi. Mütəxəssislər Kəlbəcər tarix-diyarşünaslıq muzeyini həm də geologiya, arxeologiya, incəsənət və səs muzeyi adlandırırdılar. O vaxtlar Bolqarıstan, Hindistan, Çin, ABŞ, Almaniya, İtaliya, Kanada, Avstraliya, İran, Finlandiya və bir çox başqa ölkələrin 150-dən çox alimi Kəlbəcər muzeyinin eksponatları ilə tanış olub, orada araşdırmalar aparmışdılar.
Kəlbəcər tarix-diyarşünaslıq muzeyi 1993-cü ilin aprel ayına qədər fəaliyyət göstərmiş, həmin vaxt Ermənistan ordusu tərəfindən məhv edilmişdi. Onun eksponatlarının böyük əksəriyyətini xilas etmək mümkün olmamışdı.

Lev qalası

Kəlbəcər rayonunda olan dağ qalaları içərisində ən əzəmətlisi Lev qalasıdır. Qala Qanlıkənd kəndi ərazisində Lev çayının sağ sahilindən 600 metrə yaxın məsafədə meşəli uca dağ belində salınmışdır. Üç tərəfdən sıldırım qaya və uçurumlarla əhatə olunmuş qalanın uzunsov, dağ relyefinə uyğun mürəkkəb plan quruluşu var. Yalnız şimal-qərb tərəfdəki dar cığırla qalanın şimal-şərq ucundakı tək giriş qapısına qalxmaq olur. Qalanın içərisinin uzunluğu 90 metrə yaxın, eni 3,5-4 metr arasındadır. Onun içqalası qala ərazisinin hündür cənub-qərb küncündə yerləşir. Qalanın divarları bir neçə yarımdairəvi bürclə möhkəmləndirilmişdir. Tək qala qapısı isə iki dairəvi bürc arasında yerləşir. Qala divarlarının orta qalınlığı 1,3 metrdir. Qala içərisində tikinti xarabalıqları, qaya içində qazılmış su tutarları, ərzaq yerləşgələri və s. qalmışdır. Lev qalası çevrəsindəki dağlarda mövcud olan gözətçi qüllə və kiçik peyk qalalar sisteminə daxil idi. Bu dağlardan biri onun zirvəsində olan qalanın funksiyasına uyğun adını saxlamışdır — Qaravul dağı. Qaravul dağından isə başqa bir qala- Comərd qalası görünür. Lev qalası XIII—XIV yüzilliklərin abidəsidir.

Şahmat məktəbi

SSRİ dönəmində kifayət qədər məşhur olan bu şahmat klubu 1950-ci ildən istifadəyə verilmişdir. Fəaliyyət göstərdiyi dövrlərdə bu məktəbdə çoxsaylı idman yarışları, görüşlər və tədbirlər keçirilmişdi. Kəlbəcər rayonu 1993-cü ilin aprel ayında Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra şahmat məktəbinin binası tamamilə dağıdılmışdı.

Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Lev qalası	XIII-XIV əsrlər	Qanlıkənd kəndi
Xanabert qalası		Vəngli kəndi
Müqəddəs Yaqub kilsəsi	635-ci il	Kolatağ kəndi
Alban məbədi	614-cü il	Kolatağ kəndi
Qala		Çapar kəndi
Alban məbədi	XII əsr	Çıldıran kəndi
Qırmızı məbəd	XIII əsr	Çıldıran kəndi
Alban məbədi	X əsr	Çormanlı kəndi
Alban məbədi	XI əsr	Çormanlı kəndi
“Xatırvank” məbədi	1204-cü il	Qozlu kəndi
Alban məbədi	698-ci il	Yayıcı kəndi
Alban məbədi	672-ci il	Yayıcı kəndi
Məbəd	1283-cü il	Həsənriz kəndi
Alban məbədi	500-cü il	Həsənriz kəndi

ARXEOLOJİ ABİDƏLƏR

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Qayaüstü təsvirlər	ilk və orta tunc dövrü	Qırmızı dağın ətəyində, İstisudan 20 km aralı
Yaşayış yeri	ilk və orta tunc dövrü	İstisu qəsəbəsi
Dovşanlı nekropolu	son tunc — ilk dəmir dövrü	Dovşanlı kəndi
Balıqaya nekropolu	son tunc — ilk dəmir dövrü	Sırxavənd kəndinin şərqində
Zar mağara düşərgəsi	paleolit	Zar kəndinin qərb tərəfində

Yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Qala	1284-cü il	Vəngli kəndi
Məbəd	XIII əsr	Vəngli kəndi
Məbəd		Çapar kəndi
Məbəd		Kiçan kəndi
Məbəd	1251-ci il	Bazarkənd kəndi
Kilsə	1668-ci il	Dovşanlı kəndi
Kilsə	XVII əsr	Dəvədaşı kəndi
Qırmızı məbəd	XVII əsr	Qozlu kəndi
Alban məbədi	718-ci il	Qasapet kəndi
Kilsə	1894-cü il	Qasapet kəndi
Cerabert qalası		Qasapet kəndi
Kilsə	1898-ci il	Madagiz kəndi
Urek məbədi	1279-cu il	Talış kəndi
Kilsə	1883-cü il	Maxrataq kəndi
Məbəd	1881-ci il	Maxrataq kəndi
Məbəd		Maxrataq kəndi
Alban məbədi		Çapar kəndi
Comərd qalası		Pirilər kəndi
Qalaboyun qalası		Qalaboyun kəndi
Körpü		Zəylik kəndi
Uluxan qalası	XVII əsr	Qaraxançallı kəndi
Alban məbədi	713-cü il	Dastaqir kəndi

ARXEOLOJİ ABİDƏLƏR

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Qəbiristanlıqlar	orta əsrlər	Qasapet kəndindən 5-6 km aralı
Şəhərgah	orta əsrlər	Maqavuz kəndinin yaxınlığında

BAĞ-PARK, MONUMENTAL VƏ XATİRƏ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi	1976	Kəlbəcər şəhəri, Azadlıq prospekti

DEKORATİV-TƏTBİQİ SƏNƏT NÜMUNƏLƏRİ (xalq daş-heykəltəraşlıq abidələri)

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Daş qoç fiquru ərəb yazısı ilə	orta əsrlər	Zar kəndi
Daş qoç fiquru ərəb yazısı ilə	orta əsrlər	Zar kəndi
Daş qoç fiquru ərəb yazısı ilə	orta əsrlər	Zar kəndi
Daş qoç fiquru ərəb yazısı ilə	orta əsrlər	Zar kəndi
Daş at fiquru	orta əsrlər	Zəylik kəndi