Füzuli rayonu - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. Cənub-şərqdə İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir. Sahəsi 1390 km², əhalisi 130,0 min nəfər (1 yanvar, 2023-cü il). Mərkəzi Füzuli şəhəridir. Füzuli şəhəri və rayonun böyük hissəsi 23 avqust 1993-cü il tarixində erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdu. 27 sentyabr-7 noyabr 2020-ci il tarixlərində Füzuli şəhəri və rayonun 53 kəndi Azərbaycan silahlı qüvvələri tərəfindən işğaldan azad edilmişdir.
Rayona Füzuli şəhəri, Horadiz şəhəri, 16 yeni salınmış qəsəbə (Qayıdış-1, Qayıdış-2, Qayıdış-3, Qayıdış-4, Qayıdış-5, Qayıdış-6, Qayıdış-7, Qayıdış-8, Qayıdış-9, Qayıdış-10, Qayıdış-11, Zobucuq-1, Zobucuq-2, Zobucuq-3, Zobucuq-4, Zobucuq-5) və Əhmədbəyli, Bala Bəhmənli, Araz-Zərgar, Araz Dilağarda, Birinci Mahmudlu, İkinci Mahmudlu, Əhmədalılar, Qazaxlar, Mirzənağılı, Aşağı Kürdmahmudlu, Yuxarı Kürdmahmudlu, Alxanlı, Böyük Bəhmənli, Kərimbəyli, Arayatılı, Babı, Mollaməhərrəmli, Horadiz, Aşağı Seyidəhmədli, Şükürbəyli, Yuxarı Seyidəhmədli, Qorqan, Şəkərcik, Şıxlı, Gecəgözlü, Üçüncü Mahmudlu, Aşağı Veysəlli, Yuxarı Veysəlli, Saracıq, Yuxarı Rəfədinli, Gorazıllı, Qaradağlı, Yuxarı Güzlək, Xatınbulaq, Qacar, Divanalılar, Qaraxanbəyli, Merdinli, Qoçəhmədli, Arış, Mollavəli, Dədəli, İşıqlı, Qarğabazar, Yal Pirəhmədli, Yuxarı Yağlıvənd, Qaraməmmədli, Dilağarda, Qobu Dilağarda, Qərvənd, Yuxarı Əbdürrəhmanlı, Kürdlər, Aşağı Əbdürrəhmanlı, Dördçinar, Seyidmahmudlu, Ələsgərli, Hüseynbəyli, Pirəhmədli, Musabəyli, Mandılı, Aşağı Güzlək, Aşağı Rəfədinli, Üçbulaq, Cuvarlı, Xələfşə, Çimən, Yuxarı Aybasanlı, Dövlətyarlı, Aşağı Yağlıvənd, Qarakollu, Govşadlı, Hacılı, Mirzəcamallı, Zərgar, Qızılqışlaq, Ağbaşlı, Murtuzalılar, Hüngütlü, Sərdərli, Şıxımlı, Gövşatlı kəndləri daxildir. İşğaldan əvvəl rayonda 86 ümumtəhsil məktəbi, 2 texniki peşə məktəbi, 54 uşaq bağçası, 10 musiqi məktəbi, 27 klub, 2 muzey, 90 kitabxana, 13 xəstəxana, 17 həkim məntəqəsi, 48 feldşer-mama məntəqəsi fəaliyyət göstərib. Rayonda çoxsaylı tarixi-arxeoloji və memarlıq abidələri, o cümlədən qədim yaşayış məskənləri və kurqanlar (Yeni Daş dövrü, Tunc dövrü), türbələr (XIII-XVIII əsrlər), məscidlər (XVII-XIX əsrlər), karvansara (1684-cü il) və s. mövcud olmuşdur.

Hacı Ələkbər məscidi

Füzuli şəhərindəki Hacı Ələkbər məscidi memar Kərbalayı Səfixanın ilkin işlərindəndir. Məscidin giriş qapısı üzərindəki daş kitabədə “Memar Kərbalayı Səfixan Qarabağinin işidir” – sözləri yazılmışdır. Kitabədə məscidin tikilmə tarixi də – hicri tarixi ilə 1307-ci il göstərilir. Bu tarixi miladi təqviminə çevirəndə 1889-1890-cı illərə uyğun gəlir. Bu dini ocaq Hacı Ələkbər məscidi adlandırılmışdır. Hacı Ələkbər xeyriyyəçi olub. O, bu məscidin inşası üçün vəsait ayırıb və Şuşadan ustalar dəvət edib. Xeyirxah işlərinə hörmət və ehtiram əlaməti olaraq yerli camaat Hacı Ələkbər bəyi öz tikdirdiyi məscidin ibadət zalının sol pəncərələrindən birincisinin qənşərində dəfn etmişdir.
1993-cü ilin avqustunda Füzuli şəhərinin Ermənistan tərəfindən işğalı zamanı Hacı Ələkbər məscidi yararsız hala düşmüşdür.

Qarğabazar karvansarası

Karvansara 1681-ci ildə Füzuli rayonundakı Qarğabazar kəndinin mərkəzində, çox da hündür olmayan bir təpənin döşündə inşa olunmuşdur. Karvansara tikilisinin eni 23,7 metr, uzunluğu isə 34,7 metrdir. Qarğabazar kəndində tikildiyi üçün o, Qarğabazar karvansarası adı ilə tanınır. Bu tarixi abidəyə bəzən Şah Abbas karvansarası da deyirlər. Onun memarı məlum deyil.
Memarlıq üslubuna görə Qarğabazar karvansarası Alban dövrü memarlıq ənənələrinin oxşarıdır. Girişin sağ və sol tərəflərində gözətçi otaqları qarşısında iki böyük sal daş vardır. Görünür, gözətçilər həmin daşların üstündə dayanıb karvansaraya daxil olan karvanların yüklərinə baxırmışlar. Karvansara ölkənin daşınmaz tarixi abidələrindən hesab edilir.
Qarğabazar kəndinin işğalından sonra ermənilər bu tarixi-memarlıq abidəsini mal tövləsinə çevirmişdilər. Füzuli rayonu işğaldan azad edildikdən sonra Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2023-cü il noyabrın 8-də Qarğabazar kəndinin təməlini qoyub.

Qarğabazar kəndində məscid

Qarabağın zaman etibarı ilə qədim məscidlərindən biri də Füzuli rayonunun Qarğabazar kəndində yerləşir. El arasında Şah Abbas məscidi kimi tanınan bu məscid elmi ədəbiyyatlarda Hacı Qiyasəddin məscidi kimi öz əksini tapıb. Çünki məscidin qapı çatı üzərindəki kitabədə yazılıb: “Bu məscidi Böyük Allahın mərhəmətli bəndəsi Hacı Qiyasəddin tikdirib h. t. 1095”. Bu da miladi tarixi ilə 1683-1684-cü ilə uyğundur. Hacı Qiyasəddin məscidi eyvansızdır. Tamamilə yerli daş materiallardan tikilmiş bir zaldan ibarət olmuşdur. Dam örtüyü tağtavan şəklindədir. Giriş qapısı nəzərə alınmasa burada ağac materialından istifadə olunmayıb. Məscid kəndin mərkəzindəki sal qayalı təpənin üstündə inşa edilib. Onunla eyni dövrdə tikilən karvansara isə həmin təpənin cənubunda yerləşir. Karvansara və məscid konstruksiyasının memarlıq təhlili hər iki abidənin eyni memar tərəfindən tikildiyini söyləməyə imkan verir.
1993-cü ildə Füzuli rayonunun işğalı zamanı Hacı Qiyasəddin məscidi də erməni vandalları tərəfindən dağıdılmışdı. Füzuli rayonu işğaldan azad edildikdən sonra Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2023-cü il noyabrın 8-də Qarğabazar kəndinin təməlini qoyub.

Mir Əli türbəsi

Füzuli rayonunun Aşağı Veysəlli kəndində təpə üzərində ucalan qülləvari türbə xalq arasında Mir Əli türbəsi adı ilə tanınır. Türbənin iç quruluşu ikiqatlı olub yeraltı sərdabə və yerüstü kameradan ibarətdir.
Üzərində kitabə və ornament olmasa da inşaat texnikası və həcm-məkan quruluşuna görə, onun Elxanilər dövründə - XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində tikildiyi ehtimal olunur.

Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Karvansara	XVII əsr	Qarğabazar kəndi
Mir Əli türbəsi	XIV əsr	Aşağı Veysəlli kəndi

ARXEOLOJİ ABİDƏLƏR

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Qarabulaq kurqan çölü	tunc dövrü	Füzuli şəhərindən şimal-qərbdə
Günəştəpə yaşayış yeri	e.ə. II-I minilliklər	Köndələnçayın sağ sahilində
Qaraköpəktəpə yaşayış yeri	e.ə.IV əsr e.-I əsr və orta əsrlər	Köndələnçayın sağ sahilində
Zərgərtəpə yaşayış yeri	tunc dövrü	Zərgər kəndi
Şəkərçik yaşayış yeri	tunc dövrü	Şəkərçik kəndi
Balalartəpə yaşayış yeri	ilk tunc dövrü	Qaraxanbəyli kəndinin cənub-şərqində
Uzuntəpə yaşayış yeri	ilk tunc dövrü	Quruçay və Köndələnçay arasında
Meynətəpə yaşayış yeri	ilk tunc dövrü	Quruçay və Köndələnçay arasında
Xantəpə yaşayış yeri	ilk tunc dövrü	Quruçay və Köndələnçay arasında
Dədəli kəhrizi	XIX əsr	Dədəli kəndi
Hacı Bayram kəhrizi	XIX əsr	Qoçəhmədli kəndi
Qalpirəhmədli kəhrizi	XIX əsr	Qoçəhmədli kəndi
Kəhriz	XIX əsr	Saracın kəndi

Yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri

MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
İnzibati bina		Füzuli şəhəri
Müəllimlər evi	XIX əsr	Füzuli şəhəri
İcra Hakimiyyətinin binası	XIX əsr	Füzuli şəhəri
Hamam	XIX əsr	Füzuli şəhəri
Bulaq	XIX əsr	Qarğabazar kəndi
Məscid	XIX əsr	Qorqan kəndi
Bulaq	XIX əsr	İşıqlı kəndi
Bulaq	XIX əsr	Xələfşə kəndi
Hacı Ələkbər məscidi	XVII-XIX əsrlər	Füzuli şəhəri
Dəyirman	XIX əsr	Füzuli şəhəri
Körpü	XIX əsr	Füzuli şəhəri
Məscid	XVII əsr	Qarğabazar kəndi
Türbə	XVIII əsr	Qarğabazar kəndi
Məscid	XIX əsr	Dədəli kəndi
Körpü	XVIII əsr	Gorəzıllı kəndi
Məscid	XIX əsr	Qacar kəndi
Məscid	XIX əsr	Mərdinli kəndi
Körpü	XIX əsr	İşıqlı kəndi
Körpü	XIX əsr	Şıxlı kəndi
Məscid	1889-cu il	Horadiz qəsəbəsi
Məscid	XX əsr	Horadiz qəsəbəsi
İmamzadə	XIX əsr	Horadiz qəsəbəsi
Məscid	XIX əsr	Gecəgözlü kəndi
Məscid	XIX əsr	Yuxarı Veysəlli kəndi
Türbə	XIX əsr	Seyidəhmədli kəndi
Məscid	XIX əsr	Aşağı Dilağarda kəndi
Məscid	XVIII əsr	Qoçəhmədli kəndi
Körpü	XIX əsr	Qoçəhmədli kəndi
Arış körpüsü	XIX əsr	Qoçəhmədli kəndi
Sərdərli məscidi	XIX əsr	Qoçəhmədli kəndi
Körpü	XVII əsr	Qoçəhmədli kəndi
Məscid	XIX əsr	Qoçəhmədli kəndi
Alı körpüsü	XIX əsr	Saracıq kəndi
Körpü	XIX əsr	Saracıq kəndi
Kərəm körpüsü	XIX əsr	Saracıq kəndi
Məscid	XVIII əsr	Qaradağlı kəndi
Türbə	XIX əsr	Zuzarı Divanallar kəndi
Məscid	XIX əsr	Qaraxanbəyli kəndi

BAĞ-PARK, MONUMENTAL VƏ XATİRƏ ABİDƏLƏRİ

Abidənin adı	Tarixi	Yerləşdiyi ünvan
Məhəmməd Füzulinin heykəli	1970	Füzuli şəhəri
Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi		Füzuli şəhəri, Mərkəzi park