Qubadlı rayonu - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. Kiçik Qafqazın cənub-qərbində yerləşir. Qərbdən Ermənistan Respublikası ilə həmsərhəddir. Sahəsi 800 km2, əhalisi 36,9 min nəfər (1 yanvar, 2023-cü il). Mərkəzi Qubadlı şəhəridir. Rayon 31 avqust 1993-cü il tarixində erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdu. 2020-ci il sentyabrın 27- noyabrın 9-u tarixlərində Qubadlı şəhəri və rayonun 41 kəndi erməni işğalından azad edilmişdir.
Rayona Qubadlı şəhəri, Əliquluuşağı, Mahmudlu, Sarıyataq, Xanlıq, Qayalı, Ləpəheyranlı, Abdalanlı, Dondarlı, Diləli Müskənlı, Saray, Mirlər, Dəmirçilər, Poladlı, Fərcan, Göyyal, Hərtis, Zor, Aşağı Xocamusaxlı, Mehrili, Hal, Qəzyan, Məmər, Mollalı, Ballıqaya, Cərəli, Boyunəgər, Saldaş, Qaralar, Kavdadıq, Hüseynuşağı, Ulaşlı, Altınca, Əbilcə, Tatar, Qaraqoyunlu, Qiyaslı, Zilanlı, Kürd Mahrızlı, Seləli, Mahrızlı, Alaqurşaqlı, Muğanlı, Həmzəli, Çaytumas, Əfəndilər, Yusifbəyli, Xocahan, Tinli, Qilican, Yuxarı Mollu, Aşağı Mollu, Mollabürhan, Xocik, Mərdanlı, Balasoltanlı, Padar, Qaramanlı, Qaracallı, Qarağac, Qarakişilər, Basarat, Milanlı, Hat, Deşdahat, Armudlu, Çardaqlı, Tarovlu, Xələc, Əyin, Göyərcik, Bəxtiyarlı, Göyər Abbas, Cılfır, Seytas, Novlu, Gürcülü, Dovudlu, Qədirli, Məzrə, Eyvazlı, Teymur Müskənlı, Balahəsənli, Xıdırlı, Aşağı Cibikli, Үuxarı Cibikli, Xəliloba, Muradxanlı, Həkəri, İşıqlı, Xəndək, Məlikəhmədli, Qundanlı kəndləri daxildir.
İşğaldan əvvəl rayonda 62 ümumtəhsil məktəbi, kitabxana, klub, 4 xəstəxana və s. fəaliyyət göstərmiş, rayon ərazisində memarlıq abidələrindən mağara-ibadətgah (IV əsr), qalalar (V əsr), türbələr (XIV- XVII əsrlər), məscid (XIX əsr), körpü (1867-ci il) və s. qeydə alınmışdır.
Dəmirçilər kəndindəki türbələr
Qubadlı rayonunun Dəmirçilər kəndi ərazisində iki qülləvarı türbə vardır. Onlardan birincisi dağ çayı Ağaçayın sağ sahilində yerləşir. Türbə planda səkkizbucaqlı formadadır (bir tərəfi 1,9 m). İçəridə qapı gözü qarşısındakı üzdə kiçik mehrab tağçası quraşdırılıb. İç divarlar yaxşı yonulmuş daşlarla üzlənib. Türbənin iç hündürlüyü 4,5 metrdir.
Türbənin bütün xarici üzləri Elxanilər dövrünün Arazboyu türbələri üçün səciyyəvi olan çiyinli dayaz tağlar şəklində işlənib. Şərq və qərb tağçalarının ortasında kiçik pəncərə gözləri qoyulub.
Qapı gözü yer səviyyəsindən 1,2 metr yüksəklikdədir. Türbənin 5 metrə yaxın olan prizmatik korpusu səkkizüzlü piramidalı günbəzlə örtülmüşdür. Bu günbəzlə iç sferik günbəzin arası boş küplərlə doldurulmuşdur.
İkinci türbə də Ağaçayın sağ sahil yamacının yanında, Dəmirçilər və Dondarlı kəndləri arasındadır. Əlverişli yerinə görə türbə hətta uzaq yerlərdən də yaxşı görünür. Onun da planı səkkizbucaqlı formadadır (bir tərəfi xaricdə 2,03 metr, daxildə 1,4 metrdir). Tikinti materialı, inşaat texnikası və memarlıq həllinə görə, bu abidə birinci türbə ilə eynidir. Yalnız ikinci türbənin ölçüləri bir qədər iri (üst kameranın iç ölçüsü 6,2 metr, korpusun yerdən hündürlüyü 6,9 metrdir), xarici üzlərindəki çiyinli dayaz tağçaların forması isə bir qədər fərqlidir. Bu türbələrin hər ikisi XIII—XIV əsrlərin abidələri hesab edilir.
Hacı Bədəl körpüsü
Körpü XIX əsrdə Dəmirçilər kənd sakini, fitri istedad sahibi olan Hacı Bədəl tərəfindən Ağa çayı üzərində tikdirilmişdir. Körpünün inşasında put daşdan (xüsusi bəzək vurmaqla), əhəng və yumurta sarısından istifadə olunmuşdur. Bu körpü 15 kəndin rayon mərkəzi ilə əlaqəsini təmin etmişdir.
Körpünün son dərəcə maraqlı arxitekturası vardır. Tağbənd formasında tikilmiş körpünün ortasında dayaqlar qoyulmamışdı. Belə etməkdə məqsəd kükrəyib daşan dağ çayının maneəsiz axını üçün idi.
Bu tarixi abidə Qubadlının işğalına qədər olduğu kimi qalırdı. 2020-ci ildə işğaldan azad edilmişdir.
Qubadlı rayon Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi
Qubadlı rayon Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi 1980-ci il may ayının 6-da fəaliyyətə başlayıb. Muzeydə 1993-cü ilə qədər 5 mindən artıq eksponat qorunub saxlanırdı. Bunların sırasında qədim dövrlərə aid qılınc, xəncər, mis əşyalar, saxsı qablar, təbiət, fauna və floraya aid nadir nümunələr, Böyük Vətən müharibəsi iştirakçılarına aid əşyalar vardı. Muzeydə həmçinin, görkəmli yazıçılar, elm, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinə aid guşə fəaliyyət göstərirdi. Bu guşədə həmin şəxslərə aid əsərlər, şəxsi əşyalarından nümunələr sərgilənirdi.
Muzeydə xalq qəhrəmanları Qaçaq Nəbi və Həcərə aid əşyalar, onların qəhrəmanlıqlarını əks etdirən rəsm əsərləri də qorunub saxlanırdı.
1993-cü ildə rayon erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunanda muzeydə olan bütün maddi-mədəniyyət nümunələri işğal zonasında qalmışdı.
Laləzar körpüsü
Körpü Qubadlı rayonu Əliquluuşağı kəndində yerləşir. Maraqlı arxitekturası və qəribə taleyi olan Laləzar körpüsü 1867-ci ildə tikilmişdir. Laləzar körpüsü Bərgüşad çayının üzərində altı oval, üstü isə düz bir formada salınmışdır. Bərguşad çayı üzərində, hər iki dayağı hündür qayalara söykənən Laləzar körpüsünü bəzi tədqiqatçılar XVIII əsrə aid edirlər. Eni 2,8 pm, qabariti 5 pm olan körpü su səthindən 4,5 metr hündürlükdə yerləşir.
Məmər kəndində məscid
Məscid Qubadlı rayonunun Məmər kəndində ХVIII əsrdə inşa еdilmişdir. Sоvеt hakimiyyəti dövründə anbar binası kimi istifadə olunmuşdur. Müstəqillik əldə еdildikdən sоnra həmin məscid bərpa edilərək öz əvvəlki funksiyasını yerinə yetirirdi. Rayon erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra məscid dağıdılmışdı.
Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri
MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ
Abidənin adı |
Tarixi |
Yerləşdiyi ünvan |
Göy qala |
V əsr |
Əliquluuşağı kəndi |
Laləzar körpüsü |
1867-ci il |
Əliquluuşağı kəndi |
Türbə |
XVII əsr |
Gürcülü kəndi |
1 nömrəli türbə |
XIV əsr |
Dəmirçilər kəndi |
2 nömrəli türbə |
XIV əsr |
Dəmirçilər kəndi |
Yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri
MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ
Abidənin adı |
Tarixi |
Yerləşdiyi ünvan |
Bulaq |
XIX əsr |
Əliquluuşağı kəndi |
Bulaq |
|
Əliquluuşağı kəndi |
“Qalalı” qalası |
|
Əliquluuşağı kəndi |
“Qalalı” qalası (yeraltı keçidlə) |
V əsr |
Muradxanlı kəndi |
Şirin bulaq |
|
Məmər kəndi |
Bulaq |
XIX əsr |
Dəmirçilər kəndi |
Mədət bulağı |
XIX əsr |
Mahmudlu kəndi |
Məscid |
XIX əsr |
Dəmirçilər kəndi |
Məscid |
XIX əsr |
Dondarlı kəndi |
Hacıbədəl körpüsü |
|
Dondarlı kəndi |
Cavanşirin türbəsi |
XIV əsr |
Yazı düzü |
“Qalacid” qalası |
|
Xocamusaxlı kəndi |
Türbə |
XVIII əsr |
Xocamusaxlı kəndi |
Məscid |
XVIII əsr |
Yusifbəyli kəndi |
Türbə |
XVIII əsr |
Boyunəgər kəndi |
Məscid |
XVIII əsr |
Mollalı kəndi |
Məscid |
XVIII əsr |
Mirlər kəndi |
Məscid |
XVIII əsr |
Məmər kəndi |
Məscidin qalıqları |
XV-XVI əsrlər |
Xələc kəndi |
Məbəd |
|
Məzrə kəndi |
Məscid |
XIX əsr |
Mahrızlı kəndi |
Körpü |
XIX əsr |
Mahmudlu kəndi |
DEKORATİV-TƏTBİQİ SƏNƏT NÜMUNƏLƏRİ (xalq daş-heykəltəraşlıq abidələri)
Abidənin adı |
Tarixi |
Yerləşdiyi ünvan |
Daş qoyun fiquru |
XV əsr |
Mahmudlu kəndi |
Daş sandıq |
IX-X əsrlər |
Məmər kəndi |